Дебат-1: Латын әліпбиіне көшу қажет пе?

Төреші кім болады?

Барша Айтабер! сайтының қолданушыларына, сонымен қатар ұйымдастырушы, ereke_enu мырзаға, қарсыласым yfriend ке рахметімді айтамын.
Тақырыпқа келетін болсақ, "Қазақстан латын қарпіне көшсін бе?" деген сауалға жауап іздеу мақсатымыз болмақ.
Қарапайым адамдар болсақ та, ана тіліміз, қазақ тіліне қатысты мәселелер тыс қалмауы керек деп ойлаймын.
Түркі жазуы уақыт ағымына сәйкеспейді.
Араб жазуы мейлі қазір қолдауы болса да, дін және рухани тұрғыдан белгілі бір қазақ қоғамына жақсын болғанымен, нақты пайдасы жоқ екенін айтқым келеді. Кезінде өркениет исламда болған шығар, бірақ қазір ислам әлемі өркениеттен әлдеқайда артта қалғаны белгілі.
Кириллицаны өз уақытында халық қалауынан тыс, күштеп енгізгенін біреу білсе, көбі білмейді. Әсіресе, бүгінгі жас ұрпақ ол оқиғадан мүлде бейхабар. Күшеп енгізілгенімен қоймай, қазақ тіліне қатысты тіл білімі түгелдей орыс тілінің ықпалына жығылып, нәтижесінде қазақ ұлты саяси қуғынға ұшыраумен қатар, оның алға сүйреуші мол мұрасы да үлкен кедергіге ұшырады.
Бүгінгі күні, латын әліпбиі қазақ тілі үшін өте қажет бағыт екенін айтқым келеді. Мейлі, латын әліпбиі қоғамға параллельді түрде кириллицамен қатар енсін, дегенмен уақыт өзі көрсетер. Нәтижесінде, латын әліпбиі жеңетініне сенемін.
Себебі, тас дәуірі, қола/мыс дәуірі және темір діуірі деп жатамыз тарихтан, міне бүгінгі күні технологияның өзінше бір шарықтаған дәуіріндеміз. Осы кезде кириллицаның бір тиынға қажеті жоқ, керіінше өз зиян тұстары бар. Оны алдағы пікірде келтіретін боламын.
Сөз кезегі өзіңізде, қарсылас тұлға.

Мен де осы дебаттың ұйымдастырылуына қатысы бар барлық сайт қолданушыларына рахметімді білдіремін. Сайттың тұрақты қолданушысы емеспін. Және де бұл алғашқы дебатым. Түсіністікпен қарауларыңызды сұраймын.

"Қазақстан латын қарпіне көшсін бе?" деген сұраққа өзімнің жауабым бар. Ол, әрине, «ЖОҚ!!!». Неге десеңіз, біз онсызда түрлі тәжірибе, сынақтан өтіп, түрлі модерациядан өткен халықпыз. Тілімізді, дінімізді, ділімізді қай жағынан болса да қыспаққа алынып, жер бетінде халық ретінде жойылып кету қаупі туған шақтарда қазақ ұлтының тұтастығының сақталып қалуы себептерінің бірі де — осы тілде. Латын әрпіне көшу оңай нәрсе емес. Қазір де жағдайымыз жаман емес қой. Қазақ тілінің дәрежесі төмен дейді кей жұрттар, солай да шығар. Бірақ, ол қазақ әріптерінің кириллица не латында болуына байланысты емес. Тіпті, ол басқа мәселе. 150 жыл отаршылдықтың салдары десек болады. Міне, сол бодандықтың салдарынан әлі құтыла алмай жатқан шақта тілімізге тағы бір өзгерістер енгізсек, артық қыламыз деп тыртық қыламыз ау деп қорқамын.

Қарсыластар, тиіп қашып, жай соққылармен бір-бірінің шамасын білісіп жатыр. Келесі раундта жағдай шиеленесінетіні анық. Күтеміз…

Елу жылда ел жаңа. Сонымен қатар, осы уақытқа дейінгі жасалған модернизация, өзгертулердің барлығы болғаны рас, бірақ ол қазақ тілі үшін нақты бір қағида, болмаса ең супер шешім емес. Сонымен қатар, 150 жыл бойығы тілге қатысты барлық дерлік бүгінге дейін сақталған өзгерістердің көбі, орыс тіліне бейімделіп жасалғаны ақиқат. Неге дейсіз ғой, кавказ халықтары, басқа да алыс/жақын шет елдердің азаматтарының орысша сөйлегенін қараңыз, олар белгілі бір акцентпен сөйлейді, демек олардың жеке дара ана тілдерінің әсері деген сөз.
Екінші, қазақтарда олай емес, олар орысша сөйлей бастаса, акцентсіз зырлайды.
Және бұл өзгеріс, басқа ұлтта да акцентсіз сөйлейтінін мойындаймын. Тек, тілдері орысша шыққан басқа ұлттыларды ғана айта алар едім.
Үшінші, шынымен зер салсаңыз, қазақ тіліндегі айтылатын сөздер жазылу ережесі, қазақша сөздердің табиғи қалпында берілуіне кері әсерін береді. Яғни, осылай кетек берсек, ертеңгі қалыптасатын жаңа сөздер де қазақ тілінің табиғи болмысына жат формасында қалыптасып, түбінде қазақ тілінің жойылуына әкеледі. Қанша сіз қазақ тілін қолдаңыз, бірақ элементарлы тіл ғылымдары қазақ тіліне бейімделмей, барлық еңбектер желге ұшады. Тіл ғылымдардың негізі — қаріптерде екенін және ұмытпаңыз.

Тағы бір мысал: қазақ тілінде сақталған тарихи, мәдени және тағы да басқа жазба мұралары болуы мүмкін.
Және, латынша, арабша, түркі тілінде жазылған деректердің басым бөлігі жойылып кеткен. Сақталғаны өте аз. Оны көбейту мәселесі де, кенже қалмауы керек. (1)
Кириллица енгізілгелі, жазылған еңбектердің тең жартысы нақты қазақ пайдасы тимейді. Неге? Себебі, олар Совет Өкіметі тұсында жазылған. Сол ұйымның бақылауымен, цензурасын ескере отырып жазылған. Мазмұны Кеңестік идеологияны дәріптейді. Қазақша жөні дұрыс ғылыми жұмыстар да көп емес. Барының өзін электронды нұсқаға аударса, санаулы минутта латыншаға конверттеп беретін бағдарламалар жетерлік. Және де, мемлекеттік ақпарат, бүгінгі күні түгел электронды нұсқаға көшуі керек. Себебі, қағаз ол ескіреді, жойылады, өртенеді, жыртылады. Оны көбейту де машақат. Ал электронды нұсқасын, санаулы минутта бірнеше мың данаға көбейте аласыз, сапасы жоғалмайды. Енді осы электронды нұсқа заман талабы екен, дайын нұсқаны неге латыншаға аудара салмасқа?
Латиницада қалған әдеби туындылар да көп емес. Көбінің мазмұны баяғы Кеңестік идеологияны дәріптейді. Жә. Оны қойшы, қанша дегенмен, кириллицадағы еңбектерді латиницаға аударуға болады.
Басқа Қытай, Жапон елдерінде де кезінде үлкен көтерілістер болған, латын әліпбиіне қатысты. Бірақ, ол тақырып қабылданбады. Себебі, ол елдердің жазу мәдениеті бірнеше мың жыл тереңде жатыр. Сондықтан оған түсіністікпен қарауға болады. Десе де, оларда латынша жазу техникасы өзінше бір аудиторияны қамтиды, ал технология түгелімен латын әліпбиі негізінде дамуда. Иероглифтерді қолдау мақсатында, қулықтар арқылы, латынша енгізу арқылы, таяқша сөздерді тереді.
Бізде ше? Бар жоғы 150 жыл ғана, онымен қоса, зерттей келсеңіз, латын әліпбиіне қарағанда, зияны көп кириллицаны келіп жақтайды.
Иероглиф қолдайтын елдердің мамандары қай жағынан болса да өте мықты, сондықтан олардың иероглифтері мықты.
Ал, кириллица қолданатын елдердің мамандары әлсіз, өнеркәсібі төмен деңгейде, белгілі бір психологиялық ауқымнан басымы шыға алмай құл болып жүр.
Кириллицаны қолдайтын мамандар, барлығы тек Ресей үшін, орыс тілі үшін ғана қызмет етеді. Небір технология шықса, 200 млн кириллица қолданатын елдерге бола ғана коммерциялық мақсат үшін қолдау жасайды, әрине ол тек орыс тілі үшін. Қазақ тілі ше? Ол тек қазақтың проблемасы болғаны үшін, бүгінде күшпен тықпаланып келе жатқан мәселе. Ертең бұл да әлсіресе, орыс тіліне бағынып қалу ықтималдығы жоқ емес. Ал заман, латын тілінде дамып жатыр. Оның ішінде Ұлы ағылшын тілі бар. Бірақ біздің латын әліпбиіне оның қатысы аз. Себебі, екеуі екі бөлек әңгіме.
Бізге екіншісі маңызды.
Қазақ тілінде нақты 30 ға жетер детпес қана дыбыс бар, бірақ 42 әріп қолданады!
Ағылшындарда 40 дыбыс, бірақ 26 әріп. Латын тілін өте тиімді қолданған. 40 дыбысты 26 әріппен дыбстау мақсатында, өздерінде мықты жасалған ереже бар. Бізге әрине ол қажет емес, бастысы 30 қажет дыбысқа 42 әріптен орын табылса болғаны. Қалған «артық» әріптер, тілдің «сау емес» екендігін білдірсе керек.

Арнайы ереже болуы керек сияқты. Мәселен, онлайн-дебат 1 сағат көлемінде жалғасу керек, себебі «ертең келем» деген соң қызық болмай қалады. Басталды ма, сол жерде бірге бітіру керек не болса да. Қатысушылар ең құрығанда 1 сағаттарын арнау керек сияқты. Сосын, ұзынсонар пікір емес, нақты сөйлем, пікір саны белгіленсе екен.

Ака дұрыс айтады, төрешілерді сайдап, барлығы бір уақытта басту керек, аддын ала ескерту жасалу керек, уақыты көрсетіліп. Негізі бастама жақсы қоддаймын.

1. Қазақ тілінің латынға ауысуы өзге озық елдерге қосылсақ деген ойдан шыққан. Рас, қазақ тіліне жанашырлық болса, осы кириллицада да қазақ тілінің дыбысталуын үйлестіруге болушы еді. Қазақтар орысша акцентсіз сөйлеуі — қоғамның орыс тілді болуынан. Теледидар, радио, өзге БАҚ құралдарының орысша сайрап тұрғанда қалайша құлақ үйреніп, тіл сынбасын. Орыс тілі мұхит ар жағындағы бізге тансық ел емес, құдай қосқан көршіміз. Қазір тіліміз орысшамен шұбарланса, ертең латынмен шұбарланады… Қазір кім қандай қиындық көріп жатыр? Саясат үшін халық тағдырымен тәуекел етпей, тілімізді осы қалпында дамытайық деген ұсыныс

Нестеватсыңдар қуып??!

Рақат қой лібәә уақыт шектелмеген, гуглға көмекке баруға болад,ұзақ жазамыз.жоскы жоскы сөздерді өзі жазып жатырма әлде басқа біреу жазып беріп жатыр ма ол жағы ХЗ лау болып тұр даа.

Скайпқа кіріңдер конференция ашылсын, сол жерде барлық үрім бұтақтарды жинап ауызша дебат өтсін және қызық қой скайппен.

Мынау не нау???!

Өзге де қолданушылар қатысушыларға сұрақтар қойып, белсенді отырайық… қызық болсын

Дебатқа қатысы жоқ пікір
latynsha klavada onsha tez zhaza almaimyn, sondyqtan qarsymyn.
Бірақ .ҚАЗ домені күмілжітеді (((

Латынша жазылған сөйлем жағымсыз болып келеді… Сондықтан оқығым келмейді…

Дебатқа қатысы жоқ, бірақ осы тақырыпта СЖ сайтына қуып жазғанымды таувалдым.
surak-zhauap.kz/162228/
Мүлдем (категорический) қарсымын!
Біріншіден: Тарихта белгілі Патша үкіметі бізді (қазақтарды) тарихын ұмыттыру мақсатында араб тілінде сауат ашқан қазақтарды 1929 жылы латын әріптеріне, кейін (шатаспасам 1940 жылы) кирилл әріптеріне ауыстырған жоқ па?! Қайтадан латын әріптеріне көшсек тарихымыздың кейбір парақтары ұмыт болмайды ма?
Екіншіден: Біз жастар, латын әріптеріне көшсек те, тіпті мүлдем қытай ироглифтеріне көшсек та әйтіп-бүйтіп үйреніп алармыз. Біздің миымыз жас әлі, ал үлкендер жағы қалай болмақ? Олар үйренсіп кетуі екі талай! Өтірік пе?! Әлде солар (үлкен кісілер) бақилық болғанша біз басқа кітап олар басқа кітап оқып жүреміз бе?
Үшіншіден: Бұл қосымша қаражат қажет етеді. Әлемдік дағдарыс келе жатқанда бұл не шашылу? Тасып бара жатсақ халақтың өмір сүру жағдайын жақсартпай ма, құрдан құр «халақ санын көбейту керек» деп зарлай бермей. Әлеуметтік жағы төмен болса халық саны қалай көбеймек…
Қорытынды: Мүлдем қажеті жоқ, тіпті ойлаудың өзі артық болады! Менің ойым осы.
Мынадай «латын әріптеріне көшуді қолдаймын» деген қазақты көріп кирил әріптеріне қазақ әріптерін қосып қазақ тілді алфавит құрастырған Ахмет Байтұрсынов атамыз бір аунап тұрған шығар…
деппін кезінде)

1. Қазақ тілінің латынға ауысуы өзге озық елдерге қосылсақ деген ойдан шыққан. Рас, қазақ тіліне жанашырлық болса, осы кириллицада да қазақ тілінің дыбысталуын үйлестіруге болушы еді.

Әрине, кириллицаны қазақ тілінің дыбысталуы мен қатар тіл ғылымдарын ескеріп қайта өзгертуге болады. Және ол солай болады да. Содан кейінгі мәселе, ретке келген тіл ғылымдарын (грамматика, морфология, синтаксис, семантик т.с.с.) латын әліпбиіне ауыстыру мәселесіне әкеледі.

Латын әліпбиін үлкен адамдарға меңгеру қиын болады, тіпті оны үлкен адамдарға үйренсін деп міндеттеу де артық дүние, сондықтан латиница кириллицамен қатар параллельді түрде енуі керек. Жастардың басымы латиницаны, кәрілердің басымы кириллицаны қолдана береді.

Шындығында, латиницадан қорқатын дәнеңе де жоқ. Ол да қарапайым әріптер. Бірақ та, халықаралық символдар стандарды бойынша, латиницаға берілген жол кең! Кириллицаның проблемасы, азия халықтарының иероглифтарынан кем емес.

Ал, латиницаға ауыссақ, тарихымызды ұмытамыз деген сөз, кешіріңіздер таза сауатсыздықтың салдары.

Неге дейсіз ғой, латиницаға ауыстық екен деп, біз тарихты ұмыта салмаймыз болмаса біз аспаннан салбырап кириллицамен туылған жоқпыз.

Ең есте сақтайтын мәселе: қандай алфавит қолданыста болса да, ешқашан мәдени мұра өлмейді, ешқашан тарих өшпейді. Отыр ғой, қытай, жапон тағы басқа мемлекеттер иерофлифпен, бірақ әдебиеті, мәдениеті, тарихы ұмытылған жоқ, батыс елдері латиницада, бірақ ештеңесі әліпбиге бола ұмытылған жоқ. айта берсе, көп енді. Сіздер айтыңыздар, қай мемлекет, алфавитін өзгерткен себепті тарихын ұмытып, елде түгел түсініспеушілік болған екен??? Қазақстанға да сондай жағдай келген, бірақ тарихы кириллицаға бола ұмытылған жоқ, әлде қазақтың тарихы кириллица енгізілгелі ғана басталып па ед? Міне. Әліпби өзгергенмен, тарих ұмытылмайды. Бірақ, ұтылатын бір тұс бар — ол әліпбидің тиімсіздігінің салдары.

Кеңестік үкімет құлаған соң да бірқатар елдер латын әліпбиіне көшкен. Олар тарихын ұмытқан жоқ. Бірақ, халық арасында латын әліпбиіне қатысты қиыншылықтар бар екенін де мойындау керек, тек ол шешімі бар мәселе. Меңгеру жағы болса, адамға ерік берілуі керек, үйренгісі келсе үйренеді, қаламаса кириллицамен жүреді. Латын әліпбиін қабылдаған соң, 10-20 жыл аралығында уақыт кетеді. Сол уақыт аралығында екеуі де қолданыста болады.

Мен орыс ұлтына қандай да бір кері көзқараспен қарамаймын. Бірақ, қазақ тіліне қатысты кемшіліктер мен жасалуы тиіс тиімді варианттарды өз пікірім ретінде білдіруге тиіспін.

Оданда қазақ тілін үйретейік те, қалғанын сосын көре жатармыз

Мен ескі түркі жазуының қайта қаралып, қазіргі заманға сай қайта жасалғанын қалаймын. Бұл біздің өз жазуымыз. Кирилдің кедергісі көп, ал латын да сол кирилдің туысы. Грузиндер де өз жазуын қолданады. Бізге не үшін өз жазуымызды қолданбасқа?! Ескі деп сылтауратудың қажеті жоқ. Қиындық кирилде қалсақ та, латынға ауыссақ та болады. Өз жазуымызды тірілтсек, ұрпақ алдында жасаған үлкен іс болар еді…

Технология. Кез келген технология және техникның түбінде — программирование саласы жатыр.
Қазір барық саланы техника және оны іске асырушы программирование саласы жаулап алды. Біздің тараптан сол ағымға ілесу мәселесі туындап тұр.

Айталық, Сіз ойлайсыз неге девайстар (плейстейшн, магнитола, аудио/видео құрылғылары т.б.) қазақ тілін қолдамайды? Бұның бір себебі — қазақ тілі кириллицада. Проблемасы көп әріп. Және дамушы елдердің стандарты бұны қолдамайды, сондықтан осы кедергі қазақ тіліндегі девайстардың таралуына кері әсерін тигізуде. Кириллица үшін, алпауыт LG, Samsung, Aplle, Microsoft, Google сияқты компаниялар қолдауды нашар жасайды. Ал, сол компаниялардың тарапынан кириллицаны қолдауға шыққан мамандар — орыс тіліне қызмет етеді. Қазақ тілі осының көлеңкесінде қалып жатыр. Шеңберден шыға алмай, орыс тіліне жіпсіз байланып тұр. Бұл тіл бізге бауырлас емес, ол славян тілі.

Біз, барлық технологияның қазақ тіліндегі интерфейсінің қазақшалануына үлкен кедергі тудырып қойдық. Қазіргі уақытқа дейінгі қазақша бағдарламалардың сапасы онша емес екенін былай қойғанда, оларды кім жасады деп ойласаңыз, 75 процентін волонтерлар аударған. Бұл жақсы нәтиже емес. Себебі, волонтер — жүйсіз жұмыс, оған ешкімді міндеттей алмайсыз. Нәтижесінде, сапаға да мін тағу да артықшылық

Алдағы уақытта, Алла қаласа технология визуалды программалаудан аттап, адамның қолмен жазған жазуын танып, электронды нұсқаға аудару, адамның сөзін тану, санаулы миллисекунда дауыстап екінші тілге аударып беру эволюциясы басталады. Виртуалды иллюзияны реалисттік объектілерге айналдыратын технология мен методтар іске асады және адам санасының командасын орындайтын техникалар өсірге келеді. Интерфейске әлі жетпеген қазақ тілі, бұл жаңа технологиялардың шаңына да ілесе алмай қалады.

Қазақтар, ойланайық. Латиница тақияға тар келмейді. Оны бүкіл әлем болып қолдайды, соның ішінде қазақ тілі де осы қаріпті қолдауы керек. Осы жетістік арқылы, қазақ мамандары өз мүмкіндіктерін шыңдауына жол ашылады.

Білім және Ғылым министрлігінің есептеулеріне сүйенсек, кириллицадан латынға қалыпты жағдайда көшу үшін Қазақстанға 300 млн АҚШ доллары және 15 жыл уақыт қажет болады. Сонша ресурс шығындап, табатынымыз не нәрсе? Қазақ тілін кириллицамен де дамытуға мүмкін болса, бұл шығын ақталмаған тәуекел болады деп санаймын.

Осылай жалғастыра берсек, бір дипломдық жұмысқа материал жиналып қалатындай екен) осы жерден тоқтап жіберсек. Қатысушылар ынталарыңызға үлкен рахмет. Жақсы дайындалыпсыздар. Қырғын теке тірес болды, өз басым мына ұзын сонар тексттерді оқып шығуға жалықпадым. Қатысушыларға, сіздерге де үлкен рахмет. Сіздер болмасаңыз… Дебаттың қорытындысына келетін болсақ, тең түстіңіздер десек болады. Алғаш дебат болғандықтан, ұйымдастыру жағынан кемшіліктер болды. Оны алда реттейміз деген ойдамын. Келесі дебаттарда жолыққанша сау саламатта болыңыздар!

ай балдар-ай ерігесіңдер