Өзім де жасап көргім келеді

1879 жылы эксперименттік әдісті пайдаланғаннан бастап, көптеген ғалымдар психологияны түрлі эксперименттермен байытып келеді.Бұлардың ішінде классикалық эксперименттерді ерекше айтып өтеміз.
1963 жылы Йель университетінің профессоры Стэнли Милгрэм адамның мейірімсіздігін көнбістігі арқылы көрсетті. Адамның еш кінәсі жоқ екінші бір адамға тапсырманы орындау үшін ғана зәбірлік көрсетуі… Толығырақ айтайық.Зерттелуші креслода отырған адам қате жауап берсе, оған электр тогын қолданып, жазалай алатыны жайлы нұсқау алады. Креслода актер отырады, ток та өтірік. Зерттеу нәтижелері Милгрэмнің өзін «шокқа» әкелді. Бір кезеңде 40 зерттелушіден 26-сы креслодағы адам тоқтатуды өтінсе де, жазалауды жалғастыра берген. Эксперимент тек АҚШ-та емес, Италия, Голландия, Германия, Испания, Италия, Австрия, Иорданияда осындай көрсеткіштермен өткен. Ал профессор бар болғаны өзінің неміс халқы бұйрықты көзсіз орындауға бейім деген теориясын тексергісі келген еді…
1971 тағы бір американдық психолог Филипп Зимбардо әйгілі экспериментін жүргізеді. (2010 жылы түсірілген Пол Шойрингтің «Эксперимент» фильмі). Жалпы сипатта – 24 адам екі топқа: түрме қарауылдары мен тұтқындар болып бөлінеді. Шартты түрдегі түрме Стенфорд психология кафедрасының базасында орналасады. Іші барынша түрмеге ұқсатылып, қарауылдар мен тұтқындар сәйкесінше заттармен жабдықталады. Тұтқынды атымен атамау, жеке заттар ұстауға тиым салу, икемсіз киім беру олардың тұлғалық ерекшеліктерін жоюға арналды. Эксперимент барысында қарауылдар асыра сілтеп, неше түрлі жағымсыз істерге бара бастайды. Не керек, екі аптаға есептелген зерттеу 5 күннен кейін тоқтатылды. Тұтқындардың апатиялық көңіл-күйі бірден басылса, қарауылдарға бұл жаңалық ұнамаған көрінеді… Түрмедегі бассыздықтарға алғашқы болып наразылық танытқан Зимбардоның болашақ жары аспирант Кристина Мэслаш болды. АҚШ-тың әскери-теңіз флоты қаржыландырған бұл зерттеу идеология жетегінде адамдардың тіл алғыштығы мен авторитетке бағыныштылық феноменін түсінуге арналды.
Музафер Шерифтің мына бір зерттеуі маған ерекше ұнайды. Өзі 1919 ж 13 жасында ажал аузынан аман қалғаннан кейін ол үшін адамдар арасындағы дұшпандықтың себебін іздеу өмірлік ісіне айналады. 1954 ж жазғы балалар лагерінде демалушыларды екі топқа бөледі. Бір аптадай бірге ойнап, күліп, топтарына ат қойып жүріп, олар достасып үлгереді. Келесі кезеңде олар жүлде үшін бір-бірімен жарысқа түседі. Осыдан бастап, бір-бірін тілдеу сияқты іс-әрекет төбелес, екінші топтың мүлкін ұрлау, өртеуге дейін барады. Кейін Шериф олардың алдарына тек екі топтың бірігуі арқылы жеңе алатын кедергілер қоя бастайды. Бұзылған каналды қалпына келтіру, істен шыққан жүк машинасын жөндеу барысында бірнеше күннен кейін дұшпандық бұлты толық сейіледі. Адамдар бір-біріне деген қарама-қайшылығын ортақ мүдде үшін ұмытатыны осылай көрсетілді.
Норман Триплетт деген психолог саябақта жүргенінде велосипедшілердің айналада адам көп болғанында тезірек, ал адам аяғы бәсеңдеген кезде жай жүретінін байқаған. Басқа адамдардың жанымызда болуы іс-әрекеттің жасалуын тездетеді деген ойын (әлеуметтік фасилитация эффектісі) Роберт Зайенс жалғастырады. 25000-нан астам адам қатысқан 300 дей зерттеу қорытындысы әлеуметтік қозғыштық доминантты әрекетті күшейтіп (жеңіл тапсырмалардың орындалуы), күрделі әрекеттің орындалуын тежейді деген тұжырымға әкелді. Мысалға, нашар ойыншы көпшілік алдында нашар ойнап, ал мықты ойыншы жанкүйері көп болған сайын жаны кіреді деген сөз.
Соломон Аштың жүргізген эксперименті төмендегідей.