Мінезіңізді жылыңыз айтар!

1. Сумақы (тышқан).
Сумақыда жымысқы қулық, күндіз үйкүшік, әшкере әрекеті аз, түнде жасырмалы харекеті көп, жегіштігі мол, дәулет жиғыштығы күшті. Әлдіден қорқып, әлсізді басынғыш, талғаусыз жегені ас болатын, өсексіз болсада ұластырмалы айласымен елді шулатқыш, қырқыстырғыш. Ар ұяты аз, лыпылдап тұратын, күлді көмеш қулықтар, шімірікпес, мінезі көбірек.

2. Маңғаз (сиыр).
Бұл жылдағылар сусағыш, тамақсау, өзара шығысымы үй ішінде болсада қағыспалы, бірақ зілсіз, кексіз, бір тоға, көмпіс, оңайшылықта сөз өтпейтін, қамшы жүргізіп, таяқ шектейтін, тілге азбайтын, иісалмас болғанымен, жау тиіскенде айғай аттанын естісе не қан көрсе болғаны намысы қозғыш, өлген тірілгеніне, алды артына қарамайтын, бір қалмай атқа қонатын, бірауызды, хәлі кеткенше айқасатын, қауқарсыздығына қарамайтын әрі өздерін және жастарын аялауға құштарлығы басым, не жеңіп, не өліп тынатын, досқа адал, ақ пейіл, туған жерінен айырылғысы келмейтін, тек өлім ғана айыратын, ер көңілді желіп етпес сабаз.

3 Айбар (барыс)
Бұл мүшел жылда бардам мен жарлыны айырмайтын, обал сауапты білмейтін, қаражүрек, сөз асырмайтын, асырғысы да келмейді. Торуылы көп, ұйқысы келмейтін, жауына бөзек болғанша, өлгенді жақсы көретін, адам пендесін көзге ілмейтін, күшті, алып, теңдессіз саналғылықты. Басқаны әлжуаз, осал көреді. Ержүрек, қайтпас, батыл, түпсіз құлқынды, «тістейін, жұлынса кетсін», дейтін өкше ізге түскіш. Кекшіл, ұстамдыларлыққұлақтағылар елеулілік көзге түспекті.

4. Секем (қоян).
Қоян жылғылар сөз аңдығыш, бірақ сыр сақтағыш, көңілі кірсіз, аңқау, сезікшіл, сөзі нілсіз, аңғал, айта салғыш, қулығы бар, сұмдықты білмейтін, бұлтағы бар, жауығыш көп, қорқақ. Басқаға зияны келтірмейтін, тіпті ойына келтіріп ойламайтын, жауына қарсылығы аз, жәбір де сала алмайтын бейуаз.

5. Иіртек (ұлу).
Осы мүшелдік жылдағылар харекет мандымы болмайтын, көрнегі өндімейтін, қуаныш пен уайымның айырмашылығын жете ұғынбауыш, «несіне жырғап ыржалаңдайды екен» деп, бете айта алмайтын, қайда болса сонда, ел естімесе күңкілдеп тыжырынғыш, күйсіз күлік, байыпсыз тірлік. Су ішкіш, шайшыл, көп зауқы болмайтын, солай бола өңін бермейтін, ешбір жанды ренжітпейтін, ренжіткісі келмейтін, елмен хақысы жоқ, қорғаншақ, секемшіл, болмашыдан қорқып, тықырдан шошып, үйінен шықпайтын, іште түйнегі, сыртында күйреуігі бар. Бітісі алып, жұтысы жалмауыздан кем емес, досын мен қасын парықтамай, қарыны тойымдық адамгершілік ізгілікті парықтап, нарықтамай жұта бергісі келетін, ұзақ жүргісі келмейтін, адам пендесі емес, хайуан десе де болғандай ашкөз болмақ.

6. Сумаң (жылан).
Бұл жылғылар көп сөйлемейтін, бақырайып қарап, сыбырлап қалатын, бадырая шоқшиатын, сыршыл, ылпылдақ, жарасымды сәнмен жүретін, әдемі, күлгір, жасырын харекеті мен әшкере харекеті орасан. Ойы түзу, әлпеті мен сөз лебізі айырмашылығы ерекше, тартпа мінез, шақпа мінезді, шымшып сөйлейтін, тиіскенін оңдырмайтын, сұрқия ниет, жұртқа тіксінетін жексұрын, тез шапшаң, қулығы бар.

7. Тұлпар (жылқы).
Бұлар өте сезгір, секемшіл, сезікшіл, жатырқауық, өзін тежемдеп ұстамдауы қиын, мықты, шамшыл, сөзшең, адал, үйірсек, елгезек, дала безер. Досының жанынан айырылғанша көмегін аямайтын, жауына жаны шыққанша қарсылық көрсететін адам.

8. Шопан (қой).
Бұлар жұрт мақтаса, ісіп кетпейтін, жамандап даттаса, ұнжырғасы түспейтін, өзіне тән қасырет қайғы ауыртпалығы болсын, қуаныш болсын, өзіне тары құрлы білінбейтін, шыдамды. Қыңқылдамайтын, сыр бермейтін, көпшіл, жалғызсырағыш. Жаны шықсада айтқанын қайтпайтын, деректі басқаға бермейтін сездірмейтін, қастығы жоқ, сабаз досы үшін өліп жегенше бөлісетін, қасы үшін алдамаға түсіп не қарсыласып өлетін аңқау. Сабырлы, адал.

9. Мешін (маймыл).
Өз қолынан елді тандандырып, жұртты тамсандыратын көзге түскісі келетіні бар. Басқаның жақсы пиғыл, жаман мінін қазғыштап, қимыл әрекетін айнытпай өз қимыл әркетімен, сөзімен, бейнелеп, еліктеп, көрсетуге құштар. Сайқымазақ, ылғи күлдіруді өз борышы санайды. Ешбір пендені қарсы шықпауды армандағыш, есірік, қылжақбас, сөз асырмағыш. Қызғаншақ. Кекшілдеулік, ұмытшақ.

10. Шақырауық (тауық).
Бұлардың аузы дуалы, еліне сөзі өтімді, халқына қадірлі, ісі тыңғылықты, өз уақытында тындырғыш, жаманға жау, тойымы аз, ішіп жеуі талғаусыздық, былапыт, досына адал, қастандық пен өсек ілескіш. Еш пендеге жамандығы жоқ. Кек алу жолын таба алмайтын, бой тасалауды жөн көреді. Ізгі ниеті мен шынайылық, адамдық пейілі өз түбіне жеткіш.

11. Айтақ (ит)
Тектілігі арпылдаған мылжың, арсылдаған сойқаншыл, шалдауыр, көклет, шаңқылдап елге, қаңқылдап үйге маза бермейтін дос дұшпанын долылығы ұстаса айырмайтын, аямайтын, долылығы ұстаса жайдары, қалжыңы бар, аузынан ақ айтақ шығып, көк айтақ кіріп ойнақ салатын ерекше көз ілгір. Қастандығы аз,өш алмай қоймайтын, ала алмаса өлгенде ойында кетіп, соның жолында кеткіш.

12. Қорысқы (доңыз).
Басқаға қастығы аз, үйлі болуды, балалы болуды қиялшыл, арманшыл, тер төккіш, кем сөзді, айтқанына қайтпайтын, ашуланса астындағы атын ұрып, қарсы келгенді мерт қылып, басқаларын сөзбен түйіп, өзі сезбей қалатын, сый құрметін аямайтын, көңілі қалса қайырылмайтын, қулығы аз, батыл.

Ө.Тілеуқабылұлы Шипагерлік баян кітабынан